ΜΠΕΛΑ ΜΠΑΡΤΟΚ Σκαπανέας της μουσικής παράδοσης

 

 

Αναφορά στον κορυφαίο Ούγγρο εθνομουσικολόγο και σπουδαίο συνθέτη

Υπήρξε όχι μόνο ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες του αιώνα μας, αλλά και ο σημαντικότερος εθνομουσικολόγος, ακαταπόνητος συλλέκτης και μελετητής της δημοτικής μουσικής της πατρίδας του, της Ουγγαρίας, καθώς και των άλλων λαών της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων: Κυρίως των Ρουμάνων και των Σλοβάκων, αλλά και των Ρουθηνών (της Ουκρανίας), των λαών της πρώην Γιουγκοσλαβίας, των Βουλγάρων κ.ά.
Ο λόγος για τον Μπέλα Μπάρτοκ (1881-1945) - φέτος συμπληρώθηκαν 130 χρόνια από τη γέννησή του - τον κορυφαίο Ούγγρο δημιουργό, που με το έργο του άνοιξε δρόμους ελευθερίας στη μουσική και δούλεψε ακαταπόνητα για να διασώσει τους μουσικούς θησαυρούς της πατρίδας του και να δημιουργήσει την ουγγρική μουσική σχολή του 20ού αιώνα. Αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη του Μπάρτοκ ως συνθέτη στάθηκε η «ανακάλυψη» της δημοτικής μουσικής. Μαθητεύοντας επί χρόνια κοντά στο λαό κι έχοντας πλέον μάθει τέλεια τη μουσική του γλώσσα, συνειδητοποίησε τη διαφορά ανάμεσα στο παλιό γνήσιο τραγούδι των χωρικών της πατρίδας του, που κινδύνευε να ξεχαστεί, και στην έντεχνη μουσική. Η επίμονη, ουσιαστική μελέτη της δημοτικής μουσικής οδήγησε τον Μπάρτοκ στη διατύπωση μιας θεωρίας για την έντεχνη μουσική, που υπήρξε η καλύτερη δυνατή απάντηση στο γερμανικό μοντερνισμό και συνάμα αποτέλεσε τη βάση της δημιουργίας, σε συνεργασία με τον Ζόλταν Κόνταλι, της εθνικής μουσικής σχολής της Ουγγαρίας. Τον συνθέτη, εκτός από την παραδοσιακή μουσική καθαυτή, την οποία μελέτησε σε βάθος, τον ενδιέφεραν παράλληλα και οι κοινωνικές - πολιτισμικές διαδικασίες που οδήγησαν στη δημιουργία αυτής της μουσικής.

Χιλιάδες τραγούδια, χιλιάδες ώρες

Χιλιάδες είναι τα τραγούδια (περίπου 30.000) που ο Μπέλα Μπάρτοκ συνέλεξε από Ουγγαρία, Ρουμανία, Σλοβακία. Τραγούδια και μελωδίες, που ηχογράφησε με φωνόγραφο σε κυλίνδρους και τα μετέγραψε στο πεντάγραμμο. Παράλληλα, τα τραγούδια αυτά γράφτηκαν επιτόπου ως ποιητικά κείμενα, ώστε να μην υπάρξουν αργότερα ακατανόητα σημεία. Τα λόγια του ίδιου του συνθέτη, που αποτυπώνονται στις σελίδες του βιβλίου «Μπέλα Μπάρτοκ και Δημοτικό Τραγούδι», του καθηγητή κλασικής φιλολογίας και λαογράφου Γιώργου Σηφάκη (έχει κυκλοφορήσει από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), μαρτυρούν τον όγκο του έργου του: «Χιλιάδες επί χιλιάδων είναι οι ώρες που αφιέρωσα στη συλλογή, την καταγραφή (η καταγραφή μιας μόνο, κάπως πολύπλοκης, μελωδίας απαιτεί εργασία πολλών ωρών), την ταξινόμηση (...) της δημοτικής μουσικής. Και χιλιάδες επί χιλιάδων είναι οι ώρες που χρειάστηκαν για πρόσθετη έρευνα, χωρίς να περιμένω αναγνώριση ή ανταμοιβή γι' αυτό (πόσο δίκιο είχα να παραμερίσω αυτή τη σκέψη από την αρχή!). Σκοπός μου ήταν μόνο να προωθήσω την έρευνα της δημοτικής μουσικής της Ανατολικής Ευρώπης: Τη διεθνή επιστήμη στην οποία έχω αφιερώσει και θα αφιερώσω το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου».

Συλλογή, επεξεργασία, ταξινόμηση

Δεν είναι, όμως, μόνο ο τεράστιος όγκος του υλικού που καταπλήσσει, αλλά και η επεξεργασία και ταξινόμησή του, η σύγκρισή του με άλλες μεγάλες συλλογές ανάλογου υλικού, και τελικά οι δημοσιεύσεις που προέκυψαν από αυτό. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι «οι δέκα τόσες χιλιάδες των ουγγρικών τραγουδιών μεταγράφηκαν στο πεντάγραμμο και ταξινομήθηκαν σε 2.600 ομάδες παραλλαγών. Τα τραγούδια αυτά άρχισαν να εκδίδονται από το 1951 από την Ακαδημία της Βουδαπέστης (ως το 1993 είχαν εκδοθεί οκτώ τόμοι). Τα ρουμάνικα τραγούδια της συλλογής του Μπάρτοκ βγήκαν σε πέντε τόμους στη Χάγη, ενώ η έκδοση των σλοβακικών τραγουδιών βρίσκεται σε εξέλιξη στην Μπρατισλάβα. Στο σημαντικό αυτό έργο έρχεται να προστεθεί η ταξινόμηση σχεδόν δέκα χιλιάδων βουλγάρικων τραγουδιών, η ταξινόμηση των τραγουδιών της Δυτικής Βιρτζίνια, η μουσικολογική μελέτη και δημοσίευση των σερβοκροατικών τραγουδιών της συλλογής Milman Parry στο Χάρβαρντ, η δημοσίευση σε αυτοτελή μονογραφία των ενενήντα τούρκικων τραγουδιών που είχε συλλέξει στα Αδανα το 1936 κ.ά.».
Στις μουσικολογικές του εξορμήσεις ο Μπάρτοκ ανακάλυψε, όπως ο ίδιος έλεγε, ένα μουσικό «θησαυρό απίστευτης έκτασης, εντελώς άγνωστο στις λεγόμενες καλλιεργημένες τάξεις των πόλεων». Ελεγε, μάλιστα, ότι για να νιώσει κανείς τη ζωτικότητα της δημοτικής μουσικής «πρέπει να την έχει ζήσει ο ίδιος - και αυτό είναι δυνατό μόνο με άμεση επαφή με τους χωρικούς... Πρέπει να έχει δει κανείς τις αλλαγές στα πρόσωπά (τους), όταν τραγουδούν. Να έχει συμμετάσχει στις διασκεδάσεις, στους γάμους, στις γιορτές των Χριστουγέννων και στις κηδείες των χωρικών, γιατί σε όλες αυτές τις περιστάσεις τραγουδιούνται ειδικές και συχνά πολύ χαρακτηριστικές μελωδίες». Και ήταν πολλές οι φορές, που είχε επαναλάβει ότι οι μέρες εκείνες που πέρασε στα χωριά, ανάμεσα στους χωρικούς, βιώνοντας επιτόπου την εμπειρία της τέχνης και της μουσικής τους, ήταν οι πιο ευτυχισμένες της ζωής του.

Ενσάρκωση καλλιτεχνικής τελειότητας

«Ο όρος αγροτική λαϊκή μουσική, γενικά μιλώντας, υποδηλώνει όλες τις μελωδίες που επιβιώνουν μέσα στην τάξη των χωρικών ενός έθνους, σε μια σχετικά μεγάλη περιοχή και για μια σχετικά μακριά χρονική περίοδο, και που αποτελούν μιαν αυθόρμητη έκφραση του μουσικού αισθήματος της τάξης αυτής», έλεγε ο Μπάρτοκ. «Οι μελωδίες αυτές είναι ενσάρκωση μιας καλλιτεχνικής τελειότητας υψίστου βαθμού. Είναι υποδείγματα ενός τρόπου με τον οποίο μια μουσική ιδέα μπορεί να εκφράζεται με απόλυτη τελειότητα ως προς τη βραχύτητα της μορφής και την απλότητα των μέσων (...). Σχετικά λίγοι άνθρωποι εκτιμούν τέτοιες μελωδίες, πράγματι, η πλειοψηφία των συντηρητικών, εκπαιδευμένων μουσικών, τις περιφρονούν. Αυτό είναι κατανοητό, αφού όποιος είναι σκλάβος των καθιερωμένων προτύπων θα χαρακτηρίσει, φυσικά, ακατανόητο και ανούσιο ό,τι αποκλίνει έστω και ελάχιστα από αυτά. Αυτός ο τύπος του μουσικού δε θα καταλάβει καμιά απλή, καθαρή αλλά μη συμβατική μελωδία αν δε χωράει στη φαντασία του». Και αλλού: «Μια γνήσια δημοτική μελωδία της χώρας μας είναι ένα μουσικό παράδειγμα μιας τέλειας τέχνης. Τη θεωρώ άλλο τόσο αριστούργημα σε μικρογραφία όσο είναι, παραδείγματος χάρη, αριστουργήματα σε μεγαλύτερη μορφή, μια φούγκα του Μπαχ ή ένα μέρος από μια σονάτα του Μότσαρτ. Μια τέτοια μελωδία είναι κλασικό παράδειγμα έκφρασης μιας μουσικής σκέψης σε μια όσο γίνεται συνοπτικότερη μορφή, που έχει αποφύγει οτιδήποτε περιττό... Οτιδήποτε περιστασιακό λείπει τελείως, κι έχουμε μόνο ό,τι είναι θεμελιώδες και ουσιαστικό».
Ο Μπέλα Μπάρτοκ υπήρξε ένα φωτεινό παράδειγμα προοδευτικού καλλιτέχνη - δημιουργού. Εκτός από το τεράστιο εθνομουσικολογικό του έργο, αρκετά μεγάλο και σημαντικό ήταν και το συνθετικό έργο του. Στις σημαντικότερες συνθέσεις του περιλαμβάνονται η όπερα «Ο πύργος του Κυανοπώγωνα», τα μπαλέτα «Ο θαυμαστός Μανδαρίνος» και «Ο Ξύλινος Πρίγκιπας», τα έργα «Cantata profana», «Mikrokosmos», σονάτες για πιάνο, κουαρτέτα εγχόρδων, κονσέρτα για πιάνο, για βιολί - πολλοί θεωρούν το Κοντσέρτο για βιολί αρ. 2 ως την καλύτερη σύνθεσή του - κ.ά. Το 1934 έλαβε τη θέση του εθνομουσικολόγου στην Ακαδημία Επιστημών της Βουδαπέστης. Ηδη είχε αρχίσει να δίνει συναυλίες και στο εξωτερικό, ενώ ταξίδεψε και στην Τουρκία για να συλλέξει λαϊκά τραγούδια. Στα επόμενα χρόνια η ανησυχία του για τη ναζιστική εξάπλωση στην Ευρώπη εντάθηκε, ενώ ύστερα από την προσάρτηση της Τσεχοσλοβακίας και της Αυστρίας σκεπτόταν σοβαρά να εγκαταλείψει τη χώρα. Το 1939 επισκέφθηκε τις ΗΠΑ για περιοδεία με συναυλίες απ' όπου επέστρεψε λίγο αργότερα. Στις 8 Οκτώβρη 1940 έδωσε την τελευταία του συναυλία στη Βουδαπέστη και τον ίδιο μήνα αναχώρησε για τις ΗΠΑ, προκειμένου να εγκατασταθεί μόνιμα. Εκεί πέθανε φτωχός και χωρίς την αναγνώριση που του έπρεπε το 1945.

πηγή ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ