Περί τηλεοράσεως ο λόγος...

Γρηγοριάδης Κώστας

Τα τελευταία χρόνια είμαστε μάρτυρες μιας γιγαντιαίας επιχείρησης χειραγώγησης του ελληνικού λαού. Σε αυτήν την προσπάθεια εξέχοντα ρόλο παίζει η συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ και ιδιαίτερα της τηλεόρασης.Πλήθος ζητημάτων προκύπτουν από αυτήν τη διαδικασία, μέρος των οποίων θα μας απασχολήσει σε αυτό το άρθρο.

Απουσία κοινωνικής, πολιτικής και ιστορικής αλληλουχίας

Πέραν του γεγονότος της παραχάραξης της Ιστορίας, της επεξεργασίας των πληροφοριών κ.λπ. υπάρχει και το γεγονός της «κατασκευής» ή της απουσίας του πλαισίου μέσα στο οποίο προκύπτουν οι καταστάσεις.
Αρκετές φορές οι πληροφορίες έρχονται στον τηλεθεατή χωρίς να δίνονται σε αυτόν το πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετούνται τα γεγονότα και αυτό, τόσο μέσα στο χρόνο, όσο και μέσα στο χώρο. Ιδιαίτερα τα παιδιά μπορούν να παρακολουθούν με ενδιαφέρον ένα ιστορικό γεγονός, αλλά να μην ξέρουν για ποιο πρόκειται. Είναι γνωστά τα παραδείγματα της σύγχυσης της επανάστασης του 1821 με τον πόλεμο του 1940 κ.τ.λ. Ιστορίες και φιλμ σχετικά με την κοινωνική δικαιοσύνη, τα εγκλήματα πολέμου, μπορεί να «κινητοποιήσουν» τον τηλεθεατή και να τον ευαισθητοποιήσουν ενάντια στην αδικία και τον πόλεμο, όμως κάτω από ποιες συνθήκες κοινωνικές, πολιτικές, ιστορικές συνέβη ο Μάης του 1936 ή ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία;
Γι' αυτά δεν ξέρουν τίποτα. Ο σκοπός λοιπόν είναι να ευαισθητοποιηθεί ο μέσος τηλεθεατής για πολλά ζητήματα, αλλά να μην ενημερωθεί. Ετσι, η τέχνη της χειραγώγησης, μέσα από την τηλεόραση, οδηγεί σε συναισθηματικές αντιδράσεις και όχι σε κριτικούς ή λογικούς στοχασμούς. Η τηλεόραση περιγράφει το «φλογάτο κόκκινο του ουρανού όχι όμως και την πόρτα του φτωχού που φλέγεται». Προξενεί συναισθήματα κοινά που θύτες και θύματα μπορούν να νιώσουν, αλλά αποκρύπτει τους νόμους που τα διέπουν.
Θυμάμαι χαρακτηριστικά μια φίλη δημοσιογράφο μεγάλου ιδιωτικού τηλεοπτικού σταθμού, που σε μια κινητοποίηση των εργαζόμενων στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, και ενώ οι εργαζόμενοι είχαμε κλείσει την πύλη του νοσοκομείου, να με ρωτάει για τα συναισθήματά μου όταν κάθε πρωί περνάω την πύλη του νοσοκομείου...
Επίσης, η παρεχόμενη πληροφορία είναι γενικά αποσπασματική και σπάνια ολόπλευρη και ενιαία. Η ιστορία εμφανίζεται έτσι, σαν μια διαδοχή απομονωμένων γεγονότων που τίποτα δεν τα συνδέει μεταξύ τους. Από αυτήν την άποψη, χάνεται η κοινωνική, ιστορική, πολιτική, οικονομική πλευρά των καταστάσεων, πριμοδοτείται η γεγονοτολογία και η «μύτη της Κλεοπάτρας» ή η «ιστορία» μιας σαπουνόπερας έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από το έπος του 1940 ή τους αγώνες των εργαζομένων.

Προσωποποίηση της πληροφορίας

Ο κόσμος που προτείνεται από την τηλεοπτική επικαιρότητα δεν είναι ευχάριστος. Είναι ένας κόσμος βίαιος και εχθρικός. Αρκετές λέξεις που συγκρατούνται από τον τηλεθεατή είναι απειλητικές: Ανεργία, εγκληματικότητα, πόλεμος. Οταν συνδέσει αυτές τις λέξεις με την καθημερινή του ζωή τότε η πραγματικότητα γίνεται ανησυχητική. Εάν προσπαθήσει να αναζητήσει στοιχεία για να την εξηγήσει σπάνια θα βρει. Συνήθως το μήνυμα που εισπράττει είναι ότι η πραγματικότητα είναι πολύ σύνθετη για να καταλάβει μερικές λέξεις. Ετσι, επιστρατεύονται οι «ειδικοί» στα τηλεοπτικά παράθυρα, οι διάφορες επιτροπές «σοφών» κ.λπ. Αυτοί αναλαμβάνουν να καταλάβουν εμάς, να σκεφτούν για εμάς να καταλήξουν στα δικά τους συμπεράσματα που επειδή δεν μπορούμε να τα καταλάβουμε οφείλουμε να τα αποδεχτούμε σαν δικά μας.
Φυσικά, ο τηλεθεατής θα προσπαθήσει να ξεφύγει από αυτόν τον επίφοβο κόσμο, που εκφράζεται μέσα από ένα ιδιότυπο αφηγηματικό σύστημα: ένας παρουσιαστής που μιλάει, εικόνες που δεν συνδέονται πάντα με το σχόλιο, ένα γεγονός του οποίου δεν γνωρίζουμε ούτε τις αιτίες, ούτε τα αποτελέσματα... Η προσοχή του δεν θα παρακινηθεί παρά μόνο εάν, τη μία ή την άλλη στιγμή, η αφήγηση πάρει το χαρακτήρα «Fiction».
Μια πυρκαγιά, μια αεροπειρατεία, μια έκρηξη, μια καταδίωξη, μια ληστεία. Οι ανταποκριτές είναι στον τόπο του συμβάντος, η δράση είναι «απευθείας» με πολύ «suspense».
Η πραγματικότητα όμως είναι σπάνια τόσο τυποποιημένη όσο η fiction και παρά τις φιλότιμες προσπάθειες ορισμένων δημοσιογράφων να τη δραματοποιήσουν, συχνά το ενδιαφέρον εξασθενεί.
Το αφηγηματικό τηλεοπτικό σύστημα δεν επιτρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη συνθετότητα της πληροφορίας. Εξ αυτού του γεγονότος, ότι δηλαδή παρουσιάζει μια εικόνα τη φορά, δεν μπορεί να παρουσιάσει ταυτόχρονα πολλά γεγονότα. Αυτό το σύστημα είναι υποχρεωμένο να ακολουθεί μια γραμμική αφήγηση που πάει από την αιτία στο αποτέλεσμα διά μέσου μιας απλουστευμένης οδού. Για να απλοποιήσει έχει την τάση να προσωποποιεί τις καταστάσεις. Η προσωποποίηση σε αυτές τις διαδικασίες είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της χειραγώγησης. Δε θα «μιλήσουμε» για τα συμφέροντα των αστικών τάξεων της Τουρκίας και της Ελλάδας στην ευρύτερη περιοχή, αλλά θα δούμε τον Ελληνα πρωθυπουργό να σφίγγει το χέρι του Τούρκου ομόλογού του. Δε θα «μιλήσουμε» για την ανεργία, αλλά θα ζητήσουμε από τον υπουργό Εργασίας, από τον άλφα ειδικό ή το βήτα δημοσιογράφο να μας πει τη γνώμη του.
Σιγά - σιγά, η πληροφορία γίνεται ένα είδος επιφυλλίδας με γνωστούς συνεργάτες, πάντα οι ίδιοι, που θα προσαρμόζονται σε κάθε χρήση. Για κάθε ιδέα, έχουμε να κάνουμε, με μια αντιπροσωπευτική και τηλεοπτική προσωπικότητα, που γίνεται βεντέτα. Η δομή των κεντρικών δελτίων ειδήσεων της συντριπτικής πλειοψηφίας των τηλεοπτικών σταθμών μοιάζει όλο και περισσότερο με σαπουνόπερα. Με κέρδος τις μεγάλες αμοιβές, αρκετοί δημοσιογράφοι αποδέχονται να υποδυθούν «ρόλους» και να υπηρετήσουν «χαρακτήρες», του «καλού», του «κακού», του «άσχημου», ώστε να παγιδεύσουν συναισθηματικά τον τηλεθεατή. Με μια απλή ματιά, ο τηλεθεατής ξέρει τι θα πρέπει να σκεφτεί σύμφωνα με το εάν συμφωνεί ή όχι με τις ιδέες τους. Ετσι, θα είναι πιο ευαίσθητος στην προσωπικότητα του παρουσιαστή ή της τηλεοπτικής «βεντέτας» παρά στην αξία των συλλογισμών τους. Το τηλεοπτικό θέαμα οδηγεί σε συναισθηματικές και επιδερμικές αντιδράσεις, παρά σε διεισδυτικούς και κριτικούς συλλογισμούς.

Τα πολιτικά magazines

O μέσος τηλεθεατής, εθισμένος στην αντιπαλότητα εκτιμάει συχνά τις ρητορικές κονταρομαχίες.
Ο στόχος της τηλεοπτικής χειραγώγησης είναι να εθίσει τον μέσο τηλεθεατή στην αντιπαλότητα, ώστε να εκτιμάει τις ρητορικές κονταρομαχίες. Συχνά, δεν διαθέτει τα στοιχεία, ώστε να καταλάβει πραγματικά το αντικείμενο της συζήτησης. Ετσι, μετράει πόντους εκτιμώντας ποιος είναι πιο λαμπρός, ποιος δεν αφήνει τον αντίπαλο να τον φέρει σε δύσκολη θέση, ποιος κυριαρχεί στον άλλο. Η ευχαρίστηση αγγίζει τα όριά της, όταν η συζήτηση καταλήγει σε μία διαμάχη ή όταν ανταλλάσσονται άσχημοι χαρακτηρισμοί. Η αθλητική πλευρά του θεάματος, όταν ο θεατής εμπλέκεται ως διαιτητής, γίνεται πιο συναρπαστική με διάφορους τρόπους:
«60 λεπτά για να πείσετε», «δημοσκοπήσεις», «χρονική καταμέτρηση των απαντήσεων για κάθε παρέμβαση» συνδράμουν στη συναισθηματική εμπλοκή του τηλεθεατή. Συζητάμε για την προσωπικότητα του «πρωταθλητή», για τη φόρμα του, για τη δυνατότητά του να πείθει, για τις γνώσεις του, και σπανίως για τις ιδέες του και τις πολιτικές του θέσεις. Ως εκ τούτου, η λειτουργία αυτών των κονταρομαχιών επιβάλλει να επικεντρωθούμε περισσότερο στην εικόνα των συμμετεχόντων παρά στις πολιτικές τους σκέψεις και επιλογές. Οι αστοί πολιτικοί, όντας «βεντέτες» ενός θεάματος παίζουν το παιχνίδι της χειραγώγησης των μαζών και ο μέσος τηλεθεατής παρίσταται στον προοδευτικό εκφυλισμό της πολιτικής αντιπαράθεσης και της ίδιας της πολιτικής ζωής.
Η αντίδραση απέναντι σε αυτή την κατάσταση και η ανατροπή αυτού του καλοστημένου αστικού σκηνικού είναι μονόδρομος.

Δημιουργία αισθημάτων φόβου

Τα τελευταία χρόνια στη Δύση κυριαρχεί το δόγμα: «καλός πολίτης είναι ο τρομοκρατημένος πολίτης». Στο πλαίσιο άσκησης κοινωνικής επιρροής, σημαντικό ρόλο παίζει η προσπάθεια δημιουργίας συγκεκριμένων συγκινησιακών καταστάσεων που παρεμβαίνουν καθοριστικά στην αναστολή ή στη δυσκολία κατανόησης της αντικειμενικής πληροφόρησης. Ολοι γίναμε και γινόμαστε μάρτυρες των όσων συνέβησαν με την περιβόητη οικονομική κρίση της χώρας. Πράγματι, είμαστε αντιμέτωποι με μια γιγάντια προσπάθεια παραπληροφόρησης για τη δημιουργία αισθημάτων φόβου, ανησυχίας, αμφιβολιών, για το παρόν και το μέλλον μας. Η προπαγανδιστική δραστηριότητα δρα κυρίως σε συναισθηματικό και νοητικό επίπεδο.
Συγκεκριμένη κοινωνικο-ψυχολογικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται ώστε οι γνώσεις, οι ιδέες, οι αξίες, οι αντιλήψεις που διέπουν την κυρίαρχη ιδεολογία να μετατρέπονται σε ατομικές, προσωπικές πεποιθήσεις του ανθρώπου, σε συγκεκριμένη στάση ζωής και αντίληψης. Με κύριο μοχλό τα ΜΜΕ επιχειρείται όλες αυτές οι προσωπικές πεποιθήσεις να εκδηλώνονται σαν κοινωνικές ψυχολογικές συμπεριφορές, ώστε να δρουν σαν ανασταλτικοί μηχανισμοί απέναντι σε οποιαδήποτε διαφορετική ιδεολογική πράξη και άποψη. Η κοινωνική επιρροή ασκείται σε καταστάσεις αβεβαιότητας, αλλά και βεβαιότητας. Σκοπός της αστικής προπαγάνδας είναι να δημιουργήσει συμμορφούμενα άτομα, τα οποία να είναι, τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά εξαρτημένα από την κυρίαρχη ιδεολογία. Eνας τέτοιος άνθρωπος υποτάσσεται στη γνώμη των ειδικών, αποδέχεται την άποψη της πλειοψηφίας, που ακόμα και αν δεν είναι σωστή, φοβάται την παρέκκλιση και γι' αυτό εγκαταλείπει τη θέση του. Σε αυτήν την περίπτωση, το άτομο επιζητά τη συμμόρφωση και η αβεβαιότητα εξαφανίζεται.
Μετά τα τραγικά γεγονότα της 11ης Σεπτέμβρη, οι λαοί - ιδιαίτερα ο αμερικάνικος λαός - υπέστησαν από τις κυβερνήσεις τους μία άνευ προηγουμένου πλύση εγκεφάλου με κύριο στόχο την κατατρομοκράτησή τους. Οι χειρισμοί των ιμπεριαλιστικών κυβερνήσεων αναφορικά με τα παραπάνω γεγονότα - που ας σημειώσουμε, εμπεριέχουν πολλά ερωτηματικά - το λιγότερο που μπορούν να κάνουν είναι να μας προβληματίσουν σοβαρά. Και αυτό γιατί ο τρόπος που χειρίστηκαν το θέμα δημιουργεί τα ίδια αποτελέσματα στους λαούς τους με αυτά που δημιούργησαν οι βομβαρδισμοί στο Ιράκ, στη Γιουγκοσλαβία, στο Αφγανιστάν.
Τρόμος, φόβος, πανικός είναι μερικά από τα συναισθήματα που κυριαρχούν σε ψυχολογικό επίπεδο. Βομβαρδισμοί, χρησιμοποίηση ραδιενεργών, βιολογικών, χημικών υλικών για τους λαούς που οι ιμπεριαλιστές βομβαρδίζουν, ιδιότυποι βομβαρδισμοί, απειλές για χρήση ραδιενεργών, βιολογικών, χημικών υλικών για τους ίδιους τους λαούς τους. Το τρομοκρατικό υλικό διαφαίνεται τρομακτικά όμοιο, το υλικό της προπαγάνδας επίσης. Σκοπός είναι η δημιουργία μιας μάζας υπάκουων σκλάβων γι' αυτό και κάθε αίσθημα ασφάλειας πρέπει να αντικατασταθεί από μία οδυνηρή αγχώδη αναμονή του αγνώστου.
Τα ΜΜΕ παίζουν και εδώ το ρόλο τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρόπος που διαχειρίζονται τα ζητήματα της υγείας. Δεν είναι τυχαίος ο πανικός και ο φόβος που δημιούργησαν με την επιδημία κοξάκι, με τον άνθρακα 14, με τη νόσο των πτηνών και τελευταία με τη νόσο των χοίρων. Ετσι διατηρούν μια αγχώδη αναμονή μιας απρόβλεπτης καταστροφής και ταυτόχρονα ενισχύουν το ρόλο του κράτους ως του μόνου εγγυητή μιας ασφάλειας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
BERGALA A. «Pour une pedagogie de l' audio - visuel», Paris, Les Cahiers de l' audio - visuel, 1975.
BERGER R. «La tele-fission. Alerte a la television». Paris Casterman, 1976.
BESENVAL P. «La television», Paris, Larousse, 1978.
CAPIN J. «L' Effet television», Paris, Grasset, 1980.
PIEMME J.M. «La propagande inavouee. Approche critique du feuilleton televise, Paris, U.G.E., 1975.
Collectif, «Les Dossies du petit ecran, Elements d' information», CNDP, 1980.
Education 2000, no 9, Dossier: «Television».
Cahiers Pedagogiques, no 69, Septembre 1967, «La television, fait social»
Descharnps J.C, Beauvois. J. L, «La psychologie sociale», Grenoble, P.U. de Grenoble, 1996.
Deci. E.L, «The psychology of self-determination, Lexington, 1980.
Desrumeaux P. «Explications causales et engagement Contre ou pro-attitudinal: de l' internalite aux Conduites pro-attitudinales». These pour le Doctorat de psychologie, Universite de Lille 3 - Charles - de - Gaulle, 1996.
Dubois N., «La psychologie du controle, Grenoble, P.U. de Grenoble, 1999.
Μιχαλαρέας Η., «Προπαγάνδα, ψυχολογικός πόλεμος, τρομοκρατία», ΚΟΜΕΠ, τεύχος 1, Αθήνα 2002.
Μιχαλαρέας Η., «Μ.Μ. Ενημέρωσης ή Μ.Μ. Προπαγάνδας του ιμπεριαλισμού», ΚΟΜΕΠ, τεύχος 3, Αθήνα, 1997.
Moscovici S., «Social influence and social change», Academic Press, London, 1976.

Ηλίας ΜΙΧΑΛΑΡΕΑΣ - Μαρία ΤΖΩΡΤΖΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας και Γεωγραφίας, πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου κατά των Ναρκωτικών.Η Μαρία Τζωρζοπούλου είναι ψυχοθεραπεύτρια στη Μονάδα Απεξάρτησης «18 ΑΝΩ» του ΨΝΑ